Cymraeg
John ‘Bwlchllan’ yn ei gwrcwd ar lawr
1974 OEDD Y FLWYDDYN. Mis Mai. Gwesty Scotts yng Ngill Airne yng ngorllewin Gweriniaeth Iwerddon oedd y lleoliad. Yr achlysur oedd yr Ŵyl Ban-Geltaidd. Roedd yno rialtwch. Roedd yno sŵn a swae. Roedd hi’n hwyrhau. Clywsom lais dwfn Elfed Lewys yn canu baledi. Clywid offerynne gwerin yn y cefndir. Pwy eisteddai ar lawr yn ei gwrcwd yng nghanol y cyfan yn tynnu ar ei bȋb ond y Dr John Davies.
Eisteddodd tri neu bedwar ohonom o’i amgylch. Cawsom ddarlith fyrfyfyr am hanes Iwerddon. Hoeliwyd ein sylw. Bu rhaid i eraill gamu drosom i fynd heibio gan arllwys eu diodydd arnom. Ond fe’n syfrdanwyd gan y wybodaeth a’r dadansoddi treiddgar. Roedd ‘Bwlchllan’ yn ei elfen a ninne’n wrandawyr eiddgar.
Ble ond yn Iwerddon y gellid cael sefyllfa o’r fath? Wel, yn Neuadd Pantycelyn yn Aberystwyth efalle yn ystod teyrnasiad John fel warden dros 15 mlynedd. Ond y noson honno yn Killarney roedd deng munud yng nghwmni’r athrylith yn ddigon i argyhoeddi’r amheuwr pennaf pa mor bwysig yw hanes i ddiwyllio’r unigolyn.
Pa hanesydd arall fyddai wedi gosod ei hun yn y fath sefyllfa? Pa hanesydd arall fyddai wedi mynychu gŵyl o’r fath? Erbyn bore trannoeth roedd John Davies wedi’i sefydlu ei hun yn arwr ac yn gymeriad yn ein plith. Fel ‘Bwlchllan’ y cyfeiriem ato wedyn. Rhoddai hynny ef ar yr un pedestal â ‘Doshan’, fel y cyfeiriem at Eirwyn Jones, Pontsian. Roedd dawn y cyfarwydd gan y ddau. Bu’r naill yn astudio yng Nghaergrawnt tra broliai’r llall iddo fod yno ar gefn beic.
Pan gyhoeddwyd y gyfrol ‘Hanes Cymru’ yn 1990 dychmygwn Bwlchllan yn traethu ar ei gwrcwd wrth imi ddarllen y 700 o dudalenne. Ni fedraf ddychmygu’r un Cymro twymgalon heb gopi o’r gyfrol ar ei silff. Fe’i cyhoeddwyd yn Gymraeg ac yn Saesneg gan Penguin. Mae’n gyfrol i ymestyn ati o bryd i’w gilydd pe bai dim ond i ryfeddu fod gan y genedl y fath hanes yn ei hawl ei hun. Nid atodiad i’r un genedl arall mohonom. Mae gennym ein cof ein hunain a hwnnw wedi’i groniclo gan Bwlchllan. Mae’r gyfrol yn werth llawer mwy na’r pris o £30 a godwyd amdani.
A nodweddiadol o’r awdur oedd iddo ysgrifennu’r clasur tra ar ei deithie ar draws dinasoedd Ewrop mewn amgylchiade tebyg i Westy’r Scotts yn aml iawn. Nid wrth ddesg mewn llyrfgell lwchlyd ond ar fwrdd mewn clwb nos swnllyd. Roedd y ffeithie ar flaenau ei fysedd a’i gamp oedd eu gosod yn eu cyd-destun gan roi ystyr i’n bodolaeth.
Teithiodd Gymru benbaladr gan sugno’r wlad i’w gyfansoddiad. Ffrwyth yr adnabyddiaeth drylwyr honno oedd y gyfrol ‘Cymru – y 100 lle i’w gweld cyn marw’ a gyhoeddwyd yn 2009. Gwelodd Bwlchllan nhw i gyd. Mae’r gyfrol ar fin cael ei hail-argraffu ar ôl bod mas o brint.
Nodweddiadol o ehangder ei ddiddordebe mewn materion Cymreig oedd ei ymwneud ag ymchwiliad cyhoeddus answyddogol, o dan gadeiryddiaeth yr Arglwydd Gifford, wedi’r achos cynllwynio yn erbyn aelodau o’r Mudiad Gweriniaethol Sosialaidd Cymreig yn Llys y Goron Caerdydd yn 1983. Cofiaf ei holi droeon wrth i’r ymchwiliad fynd yn ei flaen a chael ei atebion yn ddifefl gytbwys.
Dyledus wyf iddo am ei eiriau caredig wrth feirniadu cystadleuaeth llunio pennod gyntaf llyfr crwydro ar y thema o ddilyn un o afonydd Cymru yn Eisteddfod Genedlaethol Môn 1990. Dal heb eu sgrifennu mae gweddill y penodau am Cleddau Ddu. Ar ôl dilyn y nentydd nid euthum ymhellach na Phont Hywel. Ofnwn na fedrwn efelychu joie de vivre llenyddol y beirniad ei hun. Rhaid fydd i mi shiffto fy stwmps gwlei.
Pan ddarlledwyd hunan-bortread ohono ar S4C yn 2013 nid pawb gynhesai at y rhaglen. Nodweddiadol o’r gwrthrych oedd iddo ddewis ymddeol i ardal Grangetown o’r brifddinas yn hytrach nag i un o’r maestrefi goludog. Roedd wrth ei fodd yng nghanol y concrid aml-ddiwylliannol. Dyna oedd ei Gymru fodern. Ond wedyn roedd ei ardd ym Mwlchllan ym mherfeddion Ceredigion.
Wrth derfynu ei gampwaith ysgolheigaidd cyfeiria at gwestiwn yr Athro Gwyn Alf Williams, un arall o’r cewri hanes, pan ofynnodd, ‘pa bryd y bu Cymru?’ Ateb Bwlchllan oedd: ‘Ysgrifennwyd y llyfr hwn yn y ffydd a’r hyder na fu hi eto yn ei llawnder’.
Gyda marwolaeth y Dr John Davies, y gŵr o’r Rhondda, ar Chwefror 15 yn 76 oed, collwyd clamp o Gymro.
Cymraeg
Welsh language music celebrated in style with more than 1,000 children

AROUND 1,500 children from 31 schools across Pembrokeshire came together to celebrate Dydd Miwsig Cymru/Welsh Language Music Day with four unforgettable gigs filled with live music and entertainment.
Headlining the celebration at the Queen’s Hall, Narberth, was Candelas, one of Wales’ top bands, who delivered an electrifying performance. Pupils also enjoyed a vibrant DJ set from DJ Daf, bringing the Siarter Iaith mascots, Seren a Sbarc, to life with their favourite Welsh music—creating a fun and engaging atmosphere throughout the day.
The event on February 7th was co-organised by Pembrokeshire County Council’s Education Department, as part of their Welsh Language Charter work, and Menter Iaith Sir Benfro, who promote the Welsh language across the county.
Welsh Language Development Officer Catrin Phillips said: “Pembrokeshire pupils embraced the spirit of Dydd Miwsig Cymru, showing that Welsh-language music is not just thriving—it’s louder and prouder than ever!”
Dydd Miwsig Cymru is an annual event dedicated to celebrating and promoting Welsh-language music across Wales and beyond. It aims to inspire people of all ages to explore and enjoy the wealth of music created in Welsh, from traditional folk to rock, pop, and contemporary sounds.

Dathlu cerddoriaeth Gymraeg mewn steil gyda dros 1,000 o blant
Daeth tua 1,500 o blant o 31 o ysgolion ledled Sir Benfro at ei gilydd i ddathlu Dydd Miwsig Cymru mewn pedwar gig bythgofiadwy yn llawn cerddoriaeth fyw ac adloniant.
Yn arwain y dathlu yn Neuadd y Frenhines, Arberth, roedd Candelas, un o fandiau gorau Cymru, a gyflwynodd berfformiad gwefreiddiol. Mwynhaodd y disgyblion set DJ fywiog hefyd gan DJ Daf, gan ddod â masgotiaid y Siarter Iaith, Seren a Sbarc yn fyw gyda’u hoff gerddoriaeth Gymraeg—a chreu awyrgylch hwyliog a difyr drwy gydol y dydd.
Cafodd y digwyddiad ar 7 Chwefror ei gyd-drefnu gan Adran Addysg Cyngor Sir Penfro, fel rhan o’u gwaith Siarter Iaith, a Menter Iaith Sir Benfro, sy’n hyrwyddo’r Gymraeg ar draws y sir.
Dywedodd Catrin Phillips, Swyddog Datblygu’r Gymraeg: “Cofleidiodd disgyblion Sir Benfro ysbryd Dydd Miwsig Cymru, gan ddangos nad ffynnu’n unig mae cerddoriaeth Gymraeg—mae’n fwy amlwg ac yn fwy balch nag erioed!”
Mae Dydd Miwsig Cymru yn ddigwyddiad blynyddol sy’n ymroddedig i ddathlu a hyrwyddo cerddoriaeth Gymraeg ar draws Cymru a thu hwnt. Ei nod yw ysbrydoli pobl o bob oed i archwilio a mwynhau’r cyfoeth o gerddoriaeth sy’n cael ei chreu yn y Gymraeg, o ganu gwerin traddodiadol i roc, pop a chyfoes.
Cymraeg
Welsh speakers drop to shocking lowest percentage in eight years

THE PERCENTAGE of Welsh speakers has fallen to its lowest level in over eight years, with just 27.7% of people in Wales able to speak the language, according to government statistics.
Data from the annual population survey, which covers the year ending 30 September 2024, estimates there are around 851,700 Welsh speakers in Wales. This marks a 1.6% decline compared to the previous year.
Despite the drop, the Welsh government remains resolute in its commitment to increasing the number of Welsh speakers. A spokesperson said: “We are absolutely committed to our goal of having one million Welsh speakers and doubling the daily use of Welsh.”
The ambitious target of one million Welsh speakers by 2050 is measured using census data, rather than the annual population survey.
Census data paints a stark picture
The 2021 census revealed a further decline in Welsh speakers, with only 17.8% of residents—approximately 538,000 people aged three and older—reporting they could speak the language.
Welsh speakers by the numbers
The annual population survey provides further insights:
- Children lead the way: 48.6% of children and young people aged 3 to 15 reported they could speak Welsh, equating to 237,600 individuals. However, this figure has been gradually declining since 2019.
- Regional highs and lows:
- Gwynedd boasts the highest number of Welsh speakers (93,600), followed by Carmarthenshire (93,300) and Cardiff (83,300).
- Blaenau Gwent and Merthyr Tydfil have the fewest Welsh speakers, with 9,500 and 10,600, respectively.
- In percentage terms, Gwynedd (77.9%) and the Isle of Anglesey (63.6%) lead, while Rhondda Cynon Taf (13.9%) and Blaenau Gwent (14%) rank lowest.
How often is Welsh spoken?
Among those who can speak Welsh:
- 13.9% (428,800 people) speak it daily.
- 5.6% (171,300) use it weekly.
- 6.7% (204,700) speak it less often.
- 1.5% (46,500) never speak Welsh despite being able to.
The remaining 72.3% of people in Wales do not speak Welsh at all.
Understanding Welsh
Beyond speaking:
- 32.2% (989,300 people) reported they could understand spoken Welsh.
- 24.4% (751,600) can read Welsh.
- 22.1% (680,100) can write in the language.
Survey sample size questioned
The annual population survey, conducted by the Office for National Statistics (ONS), has faced criticism over falling sample sizes in recent years. However, the ONS confirmed to the BBC that 14,881 responses were used for the Welsh language questions in the latest survey.
The figures underline the challenges facing efforts to revitalize the Welsh language, even as the government strives to meet its ambitious 2050 targets.
Cymraeg
Strategaeth yr iaith Gymraeg dan adolygiad yng nghanol galwadau am gyfeiriad cliriach

MAE SAMUEL KURTZ AS, Ysgrifennydd Cysgodol y Cabinet dros yr Iaith Gymraeg, wedi annog Llywodraeth Cymru i ailfeddwl eu dull o weithredu targed uchelgeisiol Cymraeg 2050 yn sgil pryderon a godwyd mewn adroddiad diweddar gan y Senedd.
Mae strategaeth Cymraeg 2050 yn anelu at sicrhau miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn canol y ganrif hon, ond mae amheuon wedi cael eu codi am ei hyfywedd. Mae canfyddiadau’r Pwyllgor Plant a Phobl Ifanc yn tynnu sylw at heriau fel marweiddio yn nifer yr athrawon Cymraeg a gostyngiad yn y defnydd o’r iaith ymhlith pobl ifanc.
Mae Mr Kurtz, sy’n cynrychioli Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, wedi ymuno â’r galwadau i Lywodraeth Cymru ailystyried eu cynlluniau. Dywedodd:
“Mae Ceidwadwyr Cymreig wedi galw ers tro am strategaeth gliriach gan Lywodraeth Cymru i gyflawni eu targed Cymraeg 2050.
“Gyda nifer y siaradwyr Cymraeg yn gostwng dros y ddau ddegawd diwethaf, mae’n hanfodol bod y duedd hon yn cael ei gwrthdroi. O ystyried y marweiddio yn nifer yr athrawon Cymraeg a’r gostyngiad yn y defnydd o’r Gymraeg ymhlith pobl ifanc, mae angen i Lywodraeth Cymru adolygu pam nad yw eu cynlluniau presennol ar gyfer Cymraeg 2050 yn gweithio ac addasu’r cynlluniau angenrheidiol.”
Persbectif Sir Benfro
Yn Sir Benfro, lle mae treftadaeth yr iaith Gymraeg yn ddwfn, mae’r ddadl yn un arwyddocaol iawn. Mae cymunedau lleol wedi gweld llwyddiant amrywiol wrth gynnal Cymraeg. Mae addysg cyfrwng Cymraeg wedi tyfu mewn rhai ardaloedd, gydag ysgolion fel Ysgol Caer Elen yn Hwlffordd yn chwarae rhan hanfodol, ond mae pryderon yn parhau am ei hygyrchedd ledled y sir.
Yn hanesyddol, mae Sir Benfro wedi cael ei hystyried yn ‘ffrynt ieithyddol’, lle mae’r iaith Gymraeg yn cydfodoli â’r Saesneg mewn cydbwysedd cynnil. Mae ardaloedd gwledig wedi dal gafael ar eu traddodiadau ieithyddol, ond mae trefoli a newidiadau demograffig yn peri heriau.
Un mater allweddol yw’r gweithlu addysgu. Heb ddigon o athrawon Cymraeg i ysbrydoli ac addysgu’r genhedlaeth nesaf, mae cyflawni Cymraeg 2050 yn mynd yn fwyfwy anodd. Mae galwadau hefyd wedi bod am fwy o gyfleoedd trochi yn y Gymraeg y tu allan i’r ystafell ddosbarth er mwyn meithrin y defnydd o’r Gymraeg yn y bywyd bob dydd.
Pam mae Cymraeg 2050 yn bwysig
Yng nghanol Cymraeg 2050 mae gweledigaeth i beidio â chadw’r Gymraeg yn unig, ond i’w gwneud yn iaith fyw a llewyrchus. Mae ymgyrchwyr yn dadlau bod strategaeth gadarn yn hanfodol i sicrhau bod yr iaith yn parhau i fod yn berthnasol i genedlaethau’r dyfodol, yn enwedig mewn ardaloedd fel Sir Benfro lle mae treftadaeth ddiwylliannol yn gysylltiedig â’r Gymraeg.
Mae cefnogwyr y targed yn pwysleisio ei botensial i gryfhau hunaniaeth gymunedol ac i roi hwb i gyfleoedd economaidd, o dwristiaeth i ddiwydiannau creadigol, lle mae dwyieithrwydd yn ased sy’n tyfu.
Oes modd ei gyflawni?
Er bod uchelgais Cymraeg 2050 yn cael ei ganmol yn eang, mae cwestiynau yn parhau ynghylch a yw’n gyflawnadwy heb newidiadau sylweddol mewn polisi. Mae’r beirniaid yn dadlau, heb strategaeth gynhwysfawr wedi’i hariannu’n dda sy’n mynd i’r afael ag addysg, seilwaith ac ymgysylltu cymunedol, bod y targed mewn perygl o fod yn ddim mwy na dyhead.
I Sir Benfro, mae’r her yn glir: dathlu a diogelu ei chymunedau Cymraeg tra’n creu cyfleoedd ar gyfer twf ac ymgysylltu â’r Gymraeg i bawb.
Mae galwad Mr Kurtz am weithredu yn ychwanegu at y pwysau cynyddol ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno cynllun sy’n gweithio – nid yn unig ar gyfer nawr, ond ar gyfer cenedlaethau i ddod.
Cymraeg 2050: Iaith ar gyfer y dyfodol
I Sir Benfro a thu hwnt, mae’r blaenoriaeth yn uchel. Mae cyflawni miliwn o siaradwyr Cymraeg yn ymwneud â mwy na niferoedd yn unig – mae’n ymwneud â sicrhau dyfodol lle mae’r iaith yn parhau i fyw a ffynnu, o bentrefi gwledig Gogledd Sir Benfro i strydoedd prysur Aberdaugleddau.
-
featured7 days ago
Culture of fear exposed in damning fire service report
-
Business1 day ago
Digital Marketing Challenges for Rural Welsh Businesses
-
Community6 days ago
National triumph: Pembrokeshire pub ranked among the friendliest in UK
-
Education5 days ago
Excluding pupils for knives ‘too simple’, says Estyn chief
-
News5 days ago
Threatening email revealed: Why Neyland’s clerk missed controversial meeting
-
News1 day ago
Police report filed over Neyland Town Council email controversy
-
News5 days ago
Cat stuck in Pembroke Dock tree for days sparks local rescue effort
-
News7 days ago
Pembrokeshire households could face £250 council tax rise