Cymraeg

Dirgelwch Dewi Emrys

Published

11 years ago

August 11, 2014

SUT DDYN oedd y bardd Dewi Emrys Yr oedd y cwestiwn Gofynnwyd gan y ddrama Dewi Emrys: Cythraul yr Awen ddydd Sul diwethaf ar S4C. Yr oedd y cwestiwn Gofynnwyd gan y ddrama Dewi Emrys: Cythraul yr Awen ddydd Sul diwethaf ar S4C. Mewn rhifyn arbennig o Pethe ar ddydd Mawrth, edrychodd Twm Morys i mewn i leoliad y barddol yn cadeirio enillodd Dewi Emrys

Galwodd Dewi Emrys (1881- 1952) ei gymeriad yn ‘gerddorfa o gymhlethdod’, ac yn Dewi Emrys: Cythraul yr Awen byddwn yn gweld pam roedd bywyd Dewi mor helbulus. Bydd cyfraniadau gan rai oedd yn adnabod Dewi a chawn glywed eu hargraffiadau nhw o’r bardd oedd yn dod o Gei Newydd yn wreiddiol, ond a symudodd i Sir Benfro pan oedd yn saith oed. Aeth i’r ysgol ym Mhencaer ac Ysgol Ramadeg Jenkins Abergwaun cyn mynd fel prentis newyddiadurwr a chysodwr ar y County Echo yn y dre honno. Ar ôl marwolaeth ei dad, symudodd y teulu i Gaerfyrddin ac aeth Dewi i weithio ar y Carmarthen Journal. Yn1903, fodd bynnag, aeth i Goleg Presbyteraidd a dilyn llwybr ei dad i’r weinidogaeth. Ar ôl y Rhyfel Mawr, ceisiodd Dewi wneud bywoliaeth o’i newyddiaduriaeth drachefn. Er iddo werthu sawl darn i olygyddion Stryd y Fflyd, aeth pethau o chwith iddo, a threuliodd sawl noson dan y sêr ar lannau Tafwys. Cefnodd Cymry Llundain arno, y cyn-bregethwr a oedd erbyn hyn i’w weld yn canu y tu allan i’r eglwysi, a’i gap yn ei ddwylo. Yn 1926, fodd bynnag, daeth tro ar fyd i Dewi, pan enillodd y Goron yn Eisteddfod Genedlaethol Abertawe gyda chasgliad o gerddi Rhigymau’r Ffordd Fawr. Yn yr un Eisteddfod, enillodd ar gystadleuaeth Darn o Farddoniaeth mewn tafodiaith gyda’r gerdd a fyddai’n dod yn un o’i weithiau mwya adnabyddus, “Pwllderi”. Yn sgil ei lwyddiant, daeth ei wraig i chwilio amdano yn Abertawe, gan fod Dewi heb dalu tuag at gynnal ei deulu ers blynyddoedd. Fel canlyniad bu rhaid i Ddewi roi’r arian a enillwyd yn yr Eisteddfod i Cissie, casglu mwy gan ei ffrindiau, a hyd yn oed rhoi ei goron newydd mewn pawn shop yn Abertawe. Aeth Dewi Emrys ymlaen i ennill y Gadair yn y Genedlaethol bedair gwaith, yn Lerpwl, 1929 (“Dafydd ap Gwilym”), Llanelli, 1930 (“Y Galilead”), Bangor, 1943 (“Cymylau amser”), a Phen-y-bont ar Ogwr 1948, (“Yr alltud”). Mae sawl Cymro wedi galw’r bardd Dewi Emrys yn arwr ac yn gymeriad rhamantaidd. Ond roedd yn gymeriad dadleuol yn ei gyfnod, ac yn dadlau â sawl un. Ond meddai Emyr Llew am Dewi, “Fe oedd gelyn mwyaf ei hunan.” Un person oedd yn adnabod Dewi orau, oedd ei ferch Dwynwen. Mae Dwynwen bellach wedi newid ei henw i Nina Watkins, ac yn byw yn Ne Lloegr. Dywed fod ei magwraeth wedi bod yn gyfnod anodd iddi hi. “Roedd e’n amser trawmatig iawn i mi, a chefais nifer o brofiadau negyddol.” Dyma’r tro cyntaf i Nina Watkins siarad yn agored am ei thad, ac mae’r hyn mae hi’n ei ddweud yn gwrthddweud y fytholeg ramantaidd am Dewi. Cafodd fywyd lliwgar iawn, treuliodd gyfnod fel gweinidog ac fel cardotyn ar hyd strydoedd Llundain, ac roedd yn ferchetwr o fri. Ond yn ôl Nina, “Doedd e ddim yn dad da iawn.” Mae Dewi Emrys: Cythraul yr Awen yn dramateiddio perthynas Dewi gyda dwy fenyw oedd wedi dylanwadu’n enfawr ar Dewi. Y ddwy oedd Dilys Cadwaladr, mam Nina; ac Eluned Phillips, cyfaill Dewi. Bydd Sharon Morgan yn actio Eluned Phillips, a Judith Humphreys yn chwarae Dilys Cadwaladr. Profiad arbennig i Judith Humphreys oedd actio Dilys Cadwaladr, disgrifia Judith, sydd yn byw ym Mhenygroes yn Nyffryn Nantlle, fywyd a phersonoliaeth Dilys fel un “cymleth.” Dywed Judith iddi hi fwyhau dysgu am elfennau o’r cyfnod, ac am hanes bywyd Dilys a Dewi; “Roedd hi’n gyfle gwych i mi ddysgu am hanes y cyfnod, a hanes bardd mawr o’r cyfnod. Roedd hi’n braf i gael perpectif merch ar y cyfan, ac roedd Dilys yn ferch ddeallus, a chlyfar. Roedd hi hefyd yn fraint i gael y cyfle i bortreadu person oedd a sawl elfen i’w phersonoliaeth. Roedd hi’n berson sensitif, trist, dyrys a chymleth.” Roedd Dilys hefyd yn fardd, a hi oedd y ferch gyntaf i ennill y gadair yn Eisteddfod Genedlaethol y Rhyl yn 1953. Ond roedd ei pherthynas hi a Dewi hefyd yn un cymleth yn ôl Judith; “Roedden nhw’n byw yn dlawd iawn. Roedd Dewi yn berson bregus, ac roedd hi eisiau ei achub o, ac edrych ar ei ôl o, a’i helpu gyda’i ansicrwydd . Roedd hi yn edmygu ei allu a’i ddoniau yn fawr.” Roedd Eluned Phillips hefyd wedi gwirioni ar Dewi Emrys yn ôl Sharon Morgan, sy’n portreadu Eluned yn Dewi Emrys: Cythraul yr Awen. “Dwi’n meddwl ei bod hi a Dewi yn gymeriadau tebyg, fel sgwennwyr a hefyd dau o’dd yn casau culni a rhagfarn y ‘sefydliad. Dwi’n meddwl ei bod hi’n ei edmygu fe fel merch ifanc yr adeg, wedi gwirioni ar y rebel ynddo, ond yna nes ymlaen dwi’n meddwl bod ei perthynas yn fwy cydradd. Dwi ddim yn meddwl ei bod hi’n berthynas rhywiol ar unryw adeg” dywed Sharon. Ond roedd portreadu Eluned Phillips, enillodd y goron ddwy waith un waith yn Eisteddfod Genedlaethol Bala yn 1967 ac Eisteddfod Genedlaethol Llangefni 1983, yn her yn ôl Sharon Morgan “O’dd e’n her ac yn fraint ymgeisio i bortreadu person goiawn, bydd amryw yn cofio, o’dd yn gymeriad mor unigryw, a hefyd mewn cyfnod penodol, sef y 70au.” Bydd y bardd Twm Morys, yn clywed bod Dewi Emrys yn un o ddau fardd i ennill pedair cadair yn yr Eisteddfod, Dyfed oedd y bardd arall. Oherwydd ei lwyddiant ysgytwol ef, penderfynodd yr Eisteddfod newid y rheol, a dim ond dwy gadair gall prifeirdd Cymru eu hennill bellach. Ond er i Dewi ennill y nifer fwyaf o gadeiriau, ef hefyd oedd y bardd a gollodd y fwyaf o gadeiriau. “Un go flêr oedd Dewi Emrys yn methu dal gafael ar swydd na chartref yn hir, yn cysgu weithiau mewn clawdd ar stryd, ac mi werthodd yr unig goron Eisteddfod yr enillodd o er mwyn talu ei ddyledion” dywed Twm Morys. Yn Eisteddfod Llanelli 1930, enillodd Dewi Emrys gadair yr ŵyl am ei bryddest ‘Y Galilead’. Ond yn gynnar wedi ei fuddugoliaeth aeth y gadair hon ar goll. Ac mae’r un yn wir am gadeiriau ei awdlau buddugol yn Eisteddfod Genedlaethol Lerpwl (1929), Bangor (1943) a Phen-y-bont ar Ogwr (1948). Bydd taith Twm Morys a’r Cadeiriau Coll yn ei arwain ar hyd Cymru a thu hwnt. O dafarn i ysbyty, o gastell i neuadd ddinesig, aiff ar drywydd cadeiriau Dewi Emrys a nifer o feirdd eraill. Bu farw yn Aberystwyth ym mis Medi, 1952, a chafodd ei gladdu ym mynwent Capel Pisgah, ar bwys Talgarreg. Dywedodd ei gyfaill, y Prifardd T. Llew Jones am yr achlysur: “Bu farw Dewi Emrys yn ysbyty Aberystwyth ar Fedi’r 20fed 1952 a chladdwyd ef ym mynwent Pisgah, Talgarreg. Ychydig iawn o bobl a welodd yn dda i ddod i’r angladd. Yn wir, roedd y capel yn hanner gwag.” Mae cofeb i hyn mwyaf cythryblus o feirdd yn sefyll ar Pwllderi, o ba le y cymerodd ei ysbrydoliaeth mwyaf

Cymraeg

Welsh language music celebrated in style with more than 1,000 children

Published

2 months ago

February 12, 2025

Tom Sinclair

AROUND 1,500 children from 31 schools across Pembrokeshire came together to celebrate Dydd Miwsig Cymru/Welsh Language Music Day with four unforgettable gigs filled with live music and entertainment.

Headlining the celebration at the Queen’s Hall, Narberth, was Candelas, one of Wales’ top bands, who delivered an electrifying performance. Pupils also enjoyed a vibrant DJ set from DJ Daf, bringing the Siarter Iaith mascots, Seren a Sbarc, to life with their favourite Welsh music—creating a fun and engaging atmosphere throughout the day.

The event on February 7th was co-organised by Pembrokeshire County Council’s Education Department, as part of their Welsh Language Charter work, and Menter Iaith Sir Benfro, who promote the Welsh language across the county.

Welsh Language Development Officer Catrin Phillips said: “Pembrokeshire pupils embraced the spirit of Dydd Miwsig Cymru, showing that Welsh-language music is not just thriving—it’s louder and prouder than ever!”

Dydd Miwsig Cymru is an annual event dedicated to celebrating and promoting Welsh-language music across Wales and beyond. It aims to inspire people of all ages to explore and enjoy the wealth of music created in Welsh, from traditional folk to rock, pop, and contemporary sounds.

Dathlu cerddoriaeth Gymraeg mewn steil gyda dros 1,000 o blant

Daeth tua 1,500 o blant o 31 o ysgolion ledled Sir Benfro at ei gilydd i ddathlu Dydd Miwsig Cymru mewn pedwar gig bythgofiadwy yn llawn cerddoriaeth fyw ac adloniant.

Yn arwain y dathlu yn Neuadd y Frenhines, Arberth, roedd Candelas, un o fandiau gorau Cymru, a gyflwynodd berfformiad gwefreiddiol. Mwynhaodd y disgyblion set DJ fywiog hefyd gan DJ Daf, gan ddod â masgotiaid y Siarter Iaith, Seren a Sbarc yn fyw gyda’u hoff gerddoriaeth Gymraeg—a chreu awyrgylch hwyliog a difyr drwy gydol y dydd.

Cafodd y digwyddiad ar 7 Chwefror ei gyd-drefnu gan Adran Addysg Cyngor Sir Penfro, fel rhan o’u gwaith Siarter Iaith, a Menter Iaith Sir Benfro, sy’n hyrwyddo’r Gymraeg ar draws y sir.

Dywedodd Catrin Phillips, Swyddog Datblygu’r Gymraeg: “Cofleidiodd disgyblion Sir Benfro ysbryd Dydd Miwsig Cymru, gan ddangos nad ffynnu’n unig mae cerddoriaeth Gymraeg—mae’n fwy amlwg ac yn fwy balch nag erioed!”

Mae Dydd Miwsig Cymru yn ddigwyddiad blynyddol sy’n ymroddedig i ddathlu a hyrwyddo cerddoriaeth Gymraeg ar draws Cymru a thu hwnt. Ei nod yw ysbrydoli pobl o bob oed i archwilio a mwynhau’r cyfoeth o gerddoriaeth sy’n cael ei chreu yn y Gymraeg, o ganu gwerin traddodiadol i roc, pop a chyfoes.

Cymraeg

Welsh speakers drop to shocking lowest percentage in eight years

Published

3 months ago

January 23, 2025

Tom Sinclair

THE PERCENTAGE of Welsh speakers has fallen to its lowest level in over eight years, with just 27.7% of people in Wales able to speak the language, according to government statistics.

Data from the annual population survey, which covers the year ending 30 September 2024, estimates there are around 851,700 Welsh speakers in Wales. This marks a 1.6% decline compared to the previous year.

Despite the drop, the Welsh government remains resolute in its commitment to increasing the number of Welsh speakers. A spokesperson said: “We are absolutely committed to our goal of having one million Welsh speakers and doubling the daily use of Welsh.”

The ambitious target of one million Welsh speakers by 2050 is measured using census data, rather than the annual population survey.

Census data paints a stark picture
The 2021 census revealed a further decline in Welsh speakers, with only 17.8% of residents—approximately 538,000 people aged three and older—reporting they could speak the language.

Welsh speakers by the numbers
The annual population survey provides further insights:

Children lead the way: 48.6% of children and young people aged 3 to 15 reported they could speak Welsh, equating to 237,600 individuals. However, this figure has been gradually declining since 2019.
Regional highs and lows:
- Gwynedd boasts the highest number of Welsh speakers (93,600), followed by Carmarthenshire (93,300) and Cardiff (83,300).
- Blaenau Gwent and Merthyr Tydfil have the fewest Welsh speakers, with 9,500 and 10,600, respectively.
- In percentage terms, Gwynedd (77.9%) and the Isle of Anglesey (63.6%) lead, while Rhondda Cynon Taf (13.9%) and Blaenau Gwent (14%) rank lowest.

How often is Welsh spoken?
Among those who can speak Welsh:

13.9% (428,800 people) speak it daily.
5.6% (171,300) use it weekly.
6.7% (204,700) speak it less often.
1.5% (46,500) never speak Welsh despite being able to.

The remaining 72.3% of people in Wales do not speak Welsh at all.

Understanding Welsh
Beyond speaking:

32.2% (989,300 people) reported they could understand spoken Welsh.
24.4% (751,600) can read Welsh.
22.1% (680,100) can write in the language.

Survey sample size questioned
The annual population survey, conducted by the Office for National Statistics (ONS), has faced criticism over falling sample sizes in recent years. However, the ONS confirmed to the BBC that 14,881 responses were used for the Welsh language questions in the latest survey.

The figures underline the challenges facing efforts to revitalize the Welsh language, even as the government strives to meet its ambitious 2050 targets.

Cymraeg

Strategaeth yr iaith Gymraeg dan adolygiad yng nghanol galwadau am gyfeiriad cliriach

Published

4 months ago

December 17, 2024

Tom Sinclair

MAE SAMUEL KURTZ AS, Ysgrifennydd Cysgodol y Cabinet dros yr Iaith Gymraeg, wedi annog Llywodraeth Cymru i ailfeddwl eu dull o weithredu targed uchelgeisiol Cymraeg 2050 yn sgil pryderon a godwyd mewn adroddiad diweddar gan y Senedd.

Mae strategaeth Cymraeg 2050 yn anelu at sicrhau miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn canol y ganrif hon, ond mae amheuon wedi cael eu codi am ei hyfywedd. Mae canfyddiadau’r Pwyllgor Plant a Phobl Ifanc yn tynnu sylw at heriau fel marweiddio yn nifer yr athrawon Cymraeg a gostyngiad yn y defnydd o’r iaith ymhlith pobl ifanc.

Mae Mr Kurtz, sy’n cynrychioli Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, wedi ymuno â’r galwadau i Lywodraeth Cymru ailystyried eu cynlluniau. Dywedodd:

“Mae Ceidwadwyr Cymreig wedi galw ers tro am strategaeth gliriach gan Lywodraeth Cymru i gyflawni eu targed Cymraeg 2050.

“Gyda nifer y siaradwyr Cymraeg yn gostwng dros y ddau ddegawd diwethaf, mae’n hanfodol bod y duedd hon yn cael ei gwrthdroi. O ystyried y marweiddio yn nifer yr athrawon Cymraeg a’r gostyngiad yn y defnydd o’r Gymraeg ymhlith pobl ifanc, mae angen i Lywodraeth Cymru adolygu pam nad yw eu cynlluniau presennol ar gyfer Cymraeg 2050 yn gweithio ac addasu’r cynlluniau angenrheidiol.”

Persbectif Sir Benfro

Yn Sir Benfro, lle mae treftadaeth yr iaith Gymraeg yn ddwfn, mae’r ddadl yn un arwyddocaol iawn. Mae cymunedau lleol wedi gweld llwyddiant amrywiol wrth gynnal Cymraeg. Mae addysg cyfrwng Cymraeg wedi tyfu mewn rhai ardaloedd, gydag ysgolion fel Ysgol Caer Elen yn Hwlffordd yn chwarae rhan hanfodol, ond mae pryderon yn parhau am ei hygyrchedd ledled y sir.

Yn hanesyddol, mae Sir Benfro wedi cael ei hystyried yn ‘ffrynt ieithyddol’, lle mae’r iaith Gymraeg yn cydfodoli â’r Saesneg mewn cydbwysedd cynnil. Mae ardaloedd gwledig wedi dal gafael ar eu traddodiadau ieithyddol, ond mae trefoli a newidiadau demograffig yn peri heriau.

Un mater allweddol yw’r gweithlu addysgu. Heb ddigon o athrawon Cymraeg i ysbrydoli ac addysgu’r genhedlaeth nesaf, mae cyflawni Cymraeg 2050 yn mynd yn fwyfwy anodd. Mae galwadau hefyd wedi bod am fwy o gyfleoedd trochi yn y Gymraeg y tu allan i’r ystafell ddosbarth er mwyn meithrin y defnydd o’r Gymraeg yn y bywyd bob dydd.

Pam mae Cymraeg 2050 yn bwysig

Yng nghanol Cymraeg 2050 mae gweledigaeth i beidio â chadw’r Gymraeg yn unig, ond i’w gwneud yn iaith fyw a llewyrchus. Mae ymgyrchwyr yn dadlau bod strategaeth gadarn yn hanfodol i sicrhau bod yr iaith yn parhau i fod yn berthnasol i genedlaethau’r dyfodol, yn enwedig mewn ardaloedd fel Sir Benfro lle mae treftadaeth ddiwylliannol yn gysylltiedig â’r Gymraeg.

Mae cefnogwyr y targed yn pwysleisio ei botensial i gryfhau hunaniaeth gymunedol ac i roi hwb i gyfleoedd economaidd, o dwristiaeth i ddiwydiannau creadigol, lle mae dwyieithrwydd yn ased sy’n tyfu.

Oes modd ei gyflawni?

Er bod uchelgais Cymraeg 2050 yn cael ei ganmol yn eang, mae cwestiynau yn parhau ynghylch a yw’n gyflawnadwy heb newidiadau sylweddol mewn polisi. Mae’r beirniaid yn dadlau, heb strategaeth gynhwysfawr wedi’i hariannu’n dda sy’n mynd i’r afael ag addysg, seilwaith ac ymgysylltu cymunedol, bod y targed mewn perygl o fod yn ddim mwy na dyhead.

I Sir Benfro, mae’r her yn glir: dathlu a diogelu ei chymunedau Cymraeg tra’n creu cyfleoedd ar gyfer twf ac ymgysylltu â’r Gymraeg i bawb.

Mae galwad Mr Kurtz am weithredu yn ychwanegu at y pwysau cynyddol ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno cynllun sy’n gweithio – nid yn unig ar gyfer nawr, ond ar gyfer cenedlaethau i ddod.

Cymraeg 2050: Iaith ar gyfer y dyfodol

I Sir Benfro a thu hwnt, mae’r blaenoriaeth yn uchel. Mae cyflawni miliwn o siaradwyr Cymraeg yn ymwneud â mwy na niferoedd yn unig – mae’n ymwneud â sicrhau dyfodol lle mae’r iaith yn parhau i fyw a ffynnu, o bentrefi gwledig Gogledd Sir Benfro i strydoedd prysur Aberdaugleddau.